بحران پسماند در سه استان شمالی؛ ۱۰ درصد زباله کشور، ۶ درصد جمعیت
مرکز پژوهش مجلس در گزارشی اعلام کرده است که سرانه تولید پسماند شهری در سه استان ساحلی شمال ایران بسیار بالاتر از میانگین کشور است ودرخصوص بحرانهای انباشتهشده در مدیریت پسماند سه استان شمالی هشدار داده است .
سه استان شمالی کشورگیلان، مازندران و گلستانتنها ۶.۹ درصد جمعیت ایران را دارند، اما روزانه بیش از ۵,۶۰۰ تن پسماند عادی تولید میکنند؛ رقمی معادل ۱۰.۲۴ درصد کل زباله کشور.
این حجم عظیم زباله در کنار شرایط اقلیمی ویژه، رطوبت بالا، محدودیت زمین، گردشگری انبوه و ضعف ساختار حکمرانی پسماند در سطوح محلی و ملی، وضعیت مدیریت زباله را در شمال ایران به یکی از چالشهای جدی محیطزیستی، اقتصادی و اجتماعی کشور تبدیل کرده است. گزارش مرکز پژوهشهای مجلس تصویر نگرانکنندهای از عملکرد دستگاهها، هزینهها، دفن و پردازش، طرحها، مصوبات اجرا نشده و آینده مبهم مدیریت پسماند در شمال ارائه میدهد.
پژوهش مجلس نشان میدهد که سرانه تولید پسماند شهری در سه استان ساحلی شمال ایران بسیار بالاتر از میانگین کشور است. متوسط تولید زباله شهروندان ایرانی ۷۶۲ گرم در روز است،اما این رقم در استانهای شمالی بهمراتب بیشتر است و بخشی از آن نیز به دلیل حضور میلیونها گردشگر فصلی ایجاد میشود. از سوی دیگر پسماند روستایی نیز بیش از میانگین کشور است و با توجه به تراکم سکونت و گردشگری روستاهای ساحلی، این عدد بهشدت رشد کرده است.
بر اساس سرشماری ۱۳۹۵، مجموع جمعیت سه استان شمالی بیش از ۵.۶ درصد جمعیت کشور است، اما سهم آنها از پسماند ۱۰.۲۴ درصد گزارش شده است. پسماند تولیدی این سه استان در روز به بیش از ۵۵۰۰ تا ۵۶۰۰ تن میرسد. ترکیب آن نشان میدهد؛۶۸.۸ درصد پسماند آلی و تر،پلاستیک، کاغذ، مقوا، فلزات و شیشه در رتبههای بعدی وسهم بالای پسماند آلی باعث تولید شیرابه زیاد، بو، آلودگی آب و خاک و دشواری پردازش شده است.
در مقایسه جهانی، میزان پسماند آلی در شمال ایران بسیار بالاتر از میانگین جهانی است و همین موضوع مدیریت را پیچیدهتر میکند.میانگین تفکیک از مبدأ در اروپا حدود ۴۹ درصد است؛ در ایران این عدد بسیار کمتر است و در سه استان شمالی حتی پایینتر نیز گزارش شده است. پیامدهای این ضعف عبارتاند ازافزایش ورودی به مراکز دفن،کاهش کیفیت کمپوست،
کاهش ارزش اقتصادی پسماند خشک،سوخت ناکارآمد نیروگاههای زبالهسوزو رشد زبالهگردی و فعالیت عوامل غیرمجاز.گزارش تأکید میکند که ارتقای تفکیک، ساماندهی عوامل غیرمجاز و مشارکت مردمی از مهمترین ابزارهای کاهش بحران موجود است.بخش اعظم هزینه مدیریت پسماند در کشورو در استانهای شمالی صرف جمعآوری و حملونقل میشود.وسایل ناقص، حجم گردشگران، فاصله برخی شهرها تا مراکز دفن و تراکم بالای پسماند، حملونقل را پرهزینه و ناکارآمد کرده است. این موضوع همچنین منجر به انباشت کوتاهمدت در محلات،افزایش بو وافزایش ورودی مراکز دفن بدون پردازش کافی میشود.
بر اساس گزارش، بسیاری از مراکز دفن در سه استان شمالی فاقد حداقل استانداردهای زیستمحیطی هستند. بهویژه،سراوان رشت،عمارت آمل وآزادشهر گلستان.در این مراکز، حجم ورودی بسیار بالا، نبود لایهگذاری اصولی، شیرابه فراوان، دفن بدون پردازش و ظرفیت محدود زمین موجب شده است که خطرات زیستمحیطی گستردهای در اطراف خاک و آب زیرزمینی گزارش شود.مطالعات علمی در ساری، بهشهر، قائمشهر و گرگان آلودگی مشابهی را ثبت کردهاند.
به گفته گزارش، میان سالهای ۱۳۸۱ تا ۱۴۰۱ حدود ۲۴۰۰ میلیارد ریال از بودجه سنواتی صرف مدیریت پسماند در این سه استان شده است. با وجود این، بخش قابلتوجهی از پروژهها نیمهتمام ماندهاند و برخی نیز در دسته «سایر» قرار گرفته و حتی با تخصیص کماثر شدهاند.از نمونه مصوبات اجرا نشده کارگروه ملی پسماندمی توان به مکانیابی و تعطیلی مراکز دفن سراوان و عمارت (تا ۶ ماه)، حذف بوی مرکز دفع آزادشهر ( سال ۱۴۰۲) و احداث مراکز جدید اشاره کرد. مصوبات کارگروه ملی ضمانت اجرایی کافی ندارند و به بهبود وضعیت منجر نشدهاند.
مطابق ماده ۷ قانون مدیریت پسماند، مسئولیت اجرا در شهرها بر عهده شهرداریها و در روستاها بر عهده دهیاریهاست، امادر گیلان و مازندران سازمان مدیریت پسماند زیر نظر استانداریها تشکیل شده ودر گلستان چنین ساختاری وجود ندارد. همچنین وظایف، اختیارات و روابط میان شهرداریها، دهیاریها و استانداریها شفاف نیست.هماهنگی بین وزارتخانهها و دستگاهها ناکافی است.گزارش نتیجه میگیرد که این چندپارگی، اجرای پروژههای اساسی را متوقف کرده است.
مرکز پژوهشها با بررسی گزارشهای رسمی به این نتیجه میرسد که استاندارد ملی نمونهبرداری در بسیاری از شهرداریها اجرا نمیشود،نمونهبرداریها پرتکرار، منظم و استاندارد نیست ودادهها ناکافی و غیرقابل اتکا هستند.این ضعف داده برنامهریزی جامع را مختل کرده و موجب شده طرحها بر پایه برآوردهای ناقص نوشته شوند.فقدان زیرساخت، مشارکت پایین و ضعف نظارت باعث شده زبالهگردی در سه استان شمالی گسترده و سازمانیافته باشد.این موضوع علاوه بر مشکلات اجتماعی و بهداشتی، باعث دستکاری پسماند،کاهش کیفیت پردازش،افزایش ورودی مراکز دفن وایجاد بازار غیررسمی بازیافت شده است.
در گزارش، چند سناریو برای بهبود حکمرانی پسماند ارائه شده است. یکی از آنها تشکیل کارگروه ملی مدیریت پسماند شمال کشور زیر نظر یک نهاد مرکزی با حضور وزارتخانهها و دستگاههای مرتبط است.با وجود مزایا، این سناریو به دلیل طولانی بودن سلسلهمراتب،تعارض با ساختارهای موجود ودشواری اجرادر رتبه دوم قرار گرفته و سناریوی تقویت ساختار موجود و اجرای کامل قانون به عنوان گزینه اول معرفی شده است.
این گزارش بر چند محور کلیدی تأکید میکند از جمله تقویت تفکیک از مبدأ و مشارکت مردمی،کنترل و ساماندهی عوامل غیرمجاز،ایجاد ظرفیت پردازش کافی قبل از دفن،تکمیل مراکز دفن جدید و تعطیلی مراکز قدیمی ناکارآمد،اصلاح ساختار حکمرانی و هماهنگی ملی ـ استانی،افزایش کیفیت دادهها و اجرای استاندارد نمونهبرداری وطراحی مدل مالی پایدار.
براساس گزارش مرکز پژوهشهای مجلس درخصوص بحرانهای انباشتهشده در مدیریت پسماند سه استان شمالی هشدار داده و تاکید کرده که سه استان شمالی ایران امروز در نقطهای ایستادهاند که هر تأخیر، هزینههای مالی و زیستمحیطی را چند برابر خواهد کرد.
در عین حال، گزارش تأکید میکند که با اصلاح حکمرانی، تفکیک مؤثر، پردازش اصولی، مشارکت مردم و ضمانت اجرای مصوبات امکان مدیریت صحیح وجود دارد اما گذر از وضعیت فعلی نیازمند اراده سیاسی قوی، هماهنگی نهادی و تصمیمهای سخت است.