شارژ سونامی بازنشستگی ارفاقی با مشاغل سخت
تازه ترین گزارش سیاستی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی گویای آن است که طی ۱۰ سال گذشته تعداد افرادی که تحت عنوان «سخت و زیان آور» بازنشسته شدهاند، سیری صعودی داشته به گونه ای که از این کانال روند نگران کننده بازنشستگی زودهنگام تسریع شده است.
به گزارش آتیه آنلاین، مشاغل سخت و زیانآور به واسطه فشار مضاعفی که بر فرد شاغل وارد میکنند، استحقاقاتی را نیز برای او به همراه میآورند که نظامهای رفاهی باید آنها را محترم بشمارند. در عین حال، برنامهریزی برای مدیریت دامنه شمول آن استحقاقها، از بایستههای یک نظام رفاهی آیندهنگر است؛ زیرا افزایش بحرانی این دامنه، میتواند به عاملی مخاطرهآفرین برای آینده اکوسیستم اشتغال و بازنشستگی کشور تبدیل شود.
گزارش سیاستی اخیر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با عنوان «چالشهای پیش روی مشاغل سخت و زیان آور در ایران» به بررسی وضعیت این مشاغل و تاثیر آن بر سیستم تامین اجتماعی پرداخته و در بخشهایی نیز تجربیات جهانی در این عرصه را مورد واکاوی قرار داده است.
بر این اساس می توان گفت مشاغل سخت و زیانآور بهواسطه فشارهای فیزیکی، شیمیایی و روانی بر شاغلان، مستحق دریافت برخی مزایای حمایتی هستند؛ از جمله بازنشستگی زودهنگام. اما گسترش بیضابطه دامنه این مشاغل، به یکی از عوامل تهدیدکننده پایداری صندوقهای بازنشستگی در ایران تبدیل شده است. طبق آمار سازمان تأمین اجتماعی، تا پایان ۱۳۹۹، بیش از ۱.۱ میلیون نفر از بازنشستگان کشور «پیش از موعد» بازنشسته شدهاند که به اندازه نیمی از کل جمعیت ۲.۲ میلیون نفری بازنشستگان به شمار می رود. در این میان، از جمعیت 1.1 میلیون نفری بازنشستگان پیش از موعد، حدود ۴۷۹ هزار نفر از طریق «مشاغل سخت و زیانآور» به صورت زودتر از موعد بازنشسته شدهاند. این بدان معناست که حدود یکپنجم بازنشستگان کشور بدون طی خدمت کامل و با دریافت امتیازاتی مانند سابقه ارفاقی، مستمری دریافت میکنند. این امر فشار مضاعفی بر منابع صندوقهای بازنشستگی وارد کرده و باعث افزایش نسبت مصارف به منابع شده است.
مشاغل سخت کدامند؟
گزارش سیاستی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تاکید دارد: «مشاغل سخت و زیان آور را به این نام میخوانند، زیرا از جهات فیزیکی، شیمیایی یا روانی، کارگران حاضر در محیط کار را در معرض آسیبهایی جدی قرار میدهند. واژگان به کار رفته برای مشاغل سخت و زیان آور، برای اشاره به دشواریهای معمول به کار نمیروند. این واژهها به شرایط مشقتبار، طاقتفرسا و پرفشاری اشاره میکنند که شاغلان را در مدت زمان کوتاهتری به نقطه نیاز به استراحت روزانه و پیرو آن، به نقطه استحقاق زودرس برای ورود به دوران بازنشستگی میرسانند.
اکوسیستم اشتغال و بازنشستگی ایران که سابقه ای طولانی از جهت تلاش برای تداوم حمایتگری از گروههای مختلف شهروندان دارد، در موضوع مشاغل سخت و زیان آور نیز مسئولیتپذیر عمل کرده و بر اساس آیین نامههای برآمده از قانون کار، تسهیلاتی مانند بازنشستگی زودهنگام را برای این دسته از شاغلان در نظر میگیرد.
بر اساس ماده۷۶ قانون کار، کارگر در مشاغل سخت و زیان آور با عواملی چون شرایط سخت محیطی، آلودگیهای زیستی، یا خطرات فیزیکی و روانی روبه رو است، به نحوی که سلامت او در بلندمدت در معرض خطر قرار میگیرد. در آیین نامه مربوطه نیز آمده است که کار در محیطهای دارای گردوغبار، مواد شیمیایی سمی، سروصدای شدید، فشارهای کاری مداوم یا خطرات جدی جانی، میتواند به عنوان کار سخت و زیان آور شناخته شود.
مطابق آیین نامه کارهای سخت و زیان آور موضوع تبصره ماده ۵۲ قانون کار در معادن شامل سطح الارضی یا تحت الارضی، کارهای مرتبط با استخراج، حفر قنات ها، تخلیه و حمل مواد مذاب، کارگاههای دباغی، امور مرتبط با کود، کار مستمر و مداوم در ارتفاع، برق فشارقوی، مشاغل مرتبط با آسفالت، جوشکاری داخل مخازن، اشعه، سمپاشی و ... به عنوان مشاغل سخت و زیان آور احصاء شده است.
در آغاز، قانون بازنشستگی پیش از موعد در مشاغل سخت و زیان آور، صرفا برای گروههایی همچون معدنکاران تعریف شده بود. آن قانون کارفرما را موظف میکرد که طی مدت دو سال، شرایط محیط کار را مطابق با استانداردهای ایمنی و بهداشتی بهینه و شغل را از حالت زیان آور خارج کند. در عمل اما، اجرای این قانون با فشارها و مداخلات اجتماعی و سیاسی دچار تحریف شد و گروههای متعددی، بی آنکه شواهد متقنی برای سخت و زیان آور بودن مشاغل خود ارائه کنند، توانستند وارد این دسته خاص شده و از دامنه گسترده استحقاقات آن بهرهمند شوند.
تاریخچه بازنشستگی در مشاغل سخت و زیانآور
نخستین بار در قانون بیمههای اجتماعی کارگران مصوب ۱۳۳۱ بود که سخن از قواعد خاص بازنشستگی برای مشاغل سخت و زیانآور به میان آمد. مادهی ۶۸ آن قانون، سن ۶۵ سال برای مردان و ۶۰ سال برای زنان شاغل در این دستهی خاص از مشاغل را در نظر گرفت.
در لایحه قانونی بیمههای اجتماعی کارگران در تیرماه سال ۱۳۳۴، حد نصاب تعیینی برای این مشاغل مورد بازنگری قرار گرفت و کارگرانی که در پنج سال آخر خدمت خود به کارهای سخت و خطرناک اشتغال داشتند، میتوانستند از استحقاق بازنشستگی در سن ۶۵ برای مردان و ۶۰ برای زنان برخوردار شوند.
همان لایحه، اشتغال بیش از ۲۰ سال در مناطق حارهای و با آبوهوای نامناسب را برای تقلیل سن بازنشستگی به ۵۵ سال برای مردان و ۵۰ سال برای زنان، کافی میدانست.
قانون تأمین اجتماعی مصوب ۱۳۵۴ در تبصره ماده ۷۶ خود، موضوع مشاغل سخت و زیانآور را تدقیق و تثبیت میکرد و در آن آمده بود: «در مورد افرادی که قبل از تقاضای بازنشستگی، حداقل مدت ۲۰ سال متوالی یا ۲۵ سال متناوب در مناطق بد آبوهوا کار کرده و یا آنکه به کارهای سخت و زیانآور اشتغال داشتهاند، سن بازنشستگی ۵۵ سال تمام خواهد بود.»در این قانون، معیار اصلی بازنشستگی، نوع شغل بیمهشده بود و همین ویژگی، آن را از قوانین پیشین متمایز میکرد.
چند درصد افراد با مشاغل سخت بازنشستگی میگیرند؟
طی سالیان گذشته به طور مکرر اعلام شده است که جمعیت افرادی که در قالب مشاغل سخت و زیان آور بازنشسته میشوند روندی صعودی داشته و باید در این حیطه دقت شود. جدول زیر این آمار را در سالیان متوالی مورد بررسی قرار داده است:
مطابق با سالنامهآماری سازمان تأمین اجتماعی در سال ۱۳۹۹، بیش از یک میلیون و صد هزار نفر از بازنشستگان فعلی ـ یا بهعبارتی، نیمی از بازنشستگان کشور ـ پیش از موعد و بدون طیکردن روند عادی خدمت بازنشسته شدهاند.
این در حالی است که تنها حدود ۴۷۹ هزار نفر از این بازنشستگان در مشاغل سخت و زیانآور اشتغال داشتهاند. تداوم این روند، با توجه به بحرانهای عدیدهای که نظام رفاهی کشور را درگیر کرده ـ بهویژه بحرانهای جدی در اکوسیستم اشتغال و بازنشستگی ـ نه امکانپذیر است و نه عقلانی.
بازنشستگی زودهنگام و بازگشت به بازار کار: عامل اخلال در چرخه اشتغال
این واقعیت که بسیاری از بازنشستگان ۴۵ تا ۵۰ سالهی مشاغل سخت و زیانآور، بلافاصله پس از قطعی کردن دریافت مزایای بازنشستگی، بار دیگر وارد بازار کار میشوند، خود نشاندهندهی ناکارآمدی روند شناسایی شهروندانی است که بهراستی از «استحقاق» لازم برای بهرهمندی از این مزایا برخوردارند.
بازنشستگانی که بدون چنین استحقاقی، هویت بازنشسته را به دست میآورند و به کسانی میپیوندند که نسبتی جز مطالبهگر بودن با صندوقهای بازنشستگی ندارند، عملاً با بازگشت سریع خود به بازار کار، به رقیب کارجویان جدیدی تبدیل میشوند که قرار بوده جایگزین طبیعی بازنشستگان پیش از خود باشند.
در چنین شرایطی، حداقل وظیفهی دولت آن است که به روندی که اینگونه تعادل میان منابع و مصارف صندوقهای بازنشستگی را مختل میکند، خاتمه دهد.
تحلیل آماری وضعیت بازنشستگی زودهنگام در ایران
درک واقعیت جاری صندوقهای بازنشستگی در ایران، مستلزم بررسی دقیق آمارهای رسمی منتشرشده از سوی سازمان تأمین اجتماعی است. سالنامه آماری این سازمان در سال ۱۳۹۹، پرده از ابعاد نگرانکنندهای از وضعیت فعلی بزرگترین نهاد بیمهگر کشور برداشته و اعلام کرده است که بیش از یک میلیون و صد هزار نفر از بازنشستگان فعلی، پیش از موعد بازنشسته شدهاند.
با توجه به آنکه کل بازنشستگان تحت پوشش این سازمان بالغ بر دو میلیون و دویست هزار نفر است، باید نتیجه گرفت که نیمی از بازنشستگان کشور بدون طیکردن روند عادی خدمت، بازنشسته شدهاند. این در حالی است که ده سال پیش، این نسبت کمتر از یکچهارم بود.
از این میان، حدود ۴۷۹ هزار نفر از طریق مشاغل سخت و زیانآور بازنشسته شدهاند. این آمار نهتنها نشانگر تفاوت معنادار نظام بازنشستگی ایران با دیگر کشورهاست ـ که در آنها سن بازنشستگی معمولاً ۶۵ سال در نظر گرفته میشود ـ بلکه گویای گسترش نگرانکننده روند بازنشستگی زودهنگام است که اکنون به نیمی از جمعیت بازنشستگان رسیده است.
مروری بر قوانین بازنشستگی پیش از موعد
علاوه بر قوانین دائمی، در دو مرحله طی سالهای ۱۳۶۷ و ۱۳۷۰، قوانین بازنشستگی پیش از موعد برای مدت محدودی اجرا شد. در این قوانین، تسهیلاتی برای بازنشستگی شاغلین در مشاغل سخت و زیانآور در نظر گرفته شد.
بر اساس قانون بازنشستگی پیش از موعد مصوب ۱۳۶۷، حداقل سن مورد نیاز جهت بهرهمندی از مزایای بازنشستگی برای کارگرانی که دارای حداقل ۲۰ سال سابقه در کارهای سخت و زیانآور یا ۲۵ سال سابقه پرداخت حق بیمه در کارهای عادی و سخت و زیانآور بودند، حذف شد. همچنین در هنگام محاسبه مستمری، هر سال سابقه پرداخت حق بیمه در مشاغل سخت و زیانآور معادل ۱.۵ سال محاسبه شد (با سقف ارفاق ۱۰ سال).
مطابق با سیاستگذاریهای آن دوره، اجرای قانون سال ۱۳۶۷ در سال ۱۳۷۰ عیناً تمدید شد.
در سال ۱۳۷۱، شرایط احراز مستمری بازنشستگی در مشاغل سخت و زیانآور مجدداً دستخوش تغییرات شد؛ بهگونهای که طبق تبصره ۲ الحاقی قانون اصلاحی، سن بازنشستگی برای افرادی که حداقل ۲۰ سال متوالی یا ۲۵ سال متناوب در مناطق بد آبوهوا یا مشاغل سخت و زیانآور فعالیت داشتهاند، برای مردان ۵۰ سال و برای زنان ۴۵ سال تعیین شد.
این شرط سنی نیز پایدار نماند و چند سال بعد، طی قانون بازنشستگی در مشاغل سخت و زیانآور مصوب ۱۳۸۰، تبصره فوق اصلاح شد. بر اساس این اصلاحیه: شرط سنی برای افراد با ۲۰ سال سابقه متوالی یا ۲۵ سال متناوب حذف شد و سابقه بیمه در مشاغل سخت ۱.۵ برابر محاسبه شد؛ همچنین کارفرمایان مکلف شدند برای ایمنسازی محیط کار، انجام معاینات پزشکی متناسب با نوع کار (مطابق ماده ۹۰ قانون تأمین اجتماعی)، و پرداخت ۴درصد حق بیمه مشاغل سخت به ازای سنوات اقدام کنند؛ همچنین انجام معاینات دورهای نیز الزامی شد.
در این قانون، نوع شغل بیمهشده معیار اصلی بازنشستگی است و از این جهت با قوانین قبلی تفاوت دارد.
در ماده ۸ آمده است: بهمنظور تطبیق و تشخیص مشاغل سخت و زیانآور بر اساس ضوابط و سیاستگذاریهای شورایعالی حفاظت فنی، کمیتههای بدوی و تجدیدنظر استانی هر یک با پنج عضو اصلی و پنج عضو علیالبدل برای مدت سه سال منصوب میشوند و انتصاب مجدد آنها بلامانع است.
با وجود اینکه آییننامه کارهای سخت و زیانآور (موضوع تبصره ماده ۵۲ قانون کار) برای نخستینبار در سال ۱۳۷۱ سازوکاری مشخص برای تعیین این مشاغل ارائه داد، اما این آییننامه هرگز به مرحله اجرا نرسید.
تا اینکه در تاریخ ۱۳۸۰/۷/۱۴ و با تصویب قانون اصلاح تبصره ۲ الحاقی قانون تأمین اجتماعی مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام ـ که به «قانون بازنشستگی پیش از موعد در کارهای سخت و زیانآور» موسوم است ـ مشاغل زیانآور بازتعریف شده و قانون به مرحله اجرا درآمد.