فرسایش نامرئی؛ چهره واقعی دیابت زیر پوست جامعه

ناخن‌های پایش را که کوتاه می‌کنم، متوجه نمی‌شود. انگشت‌هایش را می‌فشارم و هیچ واکنشی ندارد. فشار خونش حدود بیست است اما هیچ علائم ناراحتی در او دیده نمی‌شود. زخم انگشت پایش مدت‌هاست بهبود نمی‌یابد. این‌ها عوارض دیابت است که در طول سال‌ها برای مریم اتفاق افتاده است. دیابت بیماری خاموشی است که عوارض خود را ذره ذره در بدن منتشر می‌کند. کنترل این بیماری تا حدود زیادی کمک می‌کند که این علائم دیرتر اتفاق بیفتند یا بیمار در مقابل آن‌ها مصون بماند.

روز 23 آبان‌ماه برابر با 14 نوامبر (تاریخ تولد سِر فردریک بانتینگ، کاشف انسولین)، به‌عنوان روز جهانی دیابت نامگذاری شده است. این روز در سال ۱۹۹۱ توسط فدراسیون بین‌المللی دیابت و سازمان بهداشت جهانی پایه‌گذاری و در سال ۲۰۰۶ با تصویب قطعنامه سازمان ملل به رسمیت شناخته شد. ترویج فعالیت‌های حمایتی و افزایش آگاهی در مورد دیابت به عنوان یک چالش مهم سلامت جهانی از اهداف این رویداد است.

براساس تازه‌ترین گزارش فدراسیون بین‌المللی دیابت (IDF) در سال ۲۰۲۵، حدود ۱۱.۱ درصد از جمعیت بزرگسال جهان (۲۰ تا ۷۹ سال) به دیابت مبتلا هستند؛ یعنی تقریباً یک نفر از هر ۹ بزرگسال.

منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا  یکی از بالاترین نرخ‌های شیوع را دارد و طبق گزارش IDF، حدود ۱۷.۶ درصد از جمعیت بزرگسال این منطقه با دیابت زندگی می‌کنند. این رقم از میانگین جهانی به‌مراتب بالاتر است و نشان‌دهنده ارتباط تنگاتنگ میان سبک زندگی شهری و گسترش دیابت در کشورهای در حال توسعه است.

بنابر داده‌های سازمان جهانی بهداشت، در سال ۲۰۲۱ حدود ۱٫۶ میلیون نفر در جهان به‌صورت مستقیم به‌دلیل دیابت فوت کرده‌اند. از این تعداد تقریباً ۴۷ درصد در سن زیر ۷۰ سال بوده‌اند. افزون بر این، حدود ۵۳۰ هزار مورد مرگ نیز در همان سال به علت نارسایی کلیوی ناشی از دیابت ثبت شده‌اند و قند خون بالا عامل ۱۱ درصد از مرگ‌ومیرهای ناشی از بیماری‌های قلبی-‌عروقی در سطح جهان بوده است. این آمار نشان‌دهنده بار روزافزون دیابت است.

علی حسین‌پناه، متخصص غدد درون‌ریز و متابولیسم می‌گوید: تغییر سبک غذا خوردن در جوامع و مصرف زیاد فست‌فودها و غذاهای فرآوری شده، موجب کم‌کار شدن غده لوزالمعده می‌شود و تولید انسولین را در بدن با مشکل مواجه می‌کند. دیابت یک بیماری مزمن است که یا زمانی رخ می‌دهد که لوزالمعده انسولین کافی تولید نمی‌کند یا بدن نمی‌تواند به طور مؤثر از انسولین تولید شده استفاده کند.

به گفته او دیابت دو نوع اصلی دارد: نوع ۱ و نوع ۲. دیابت نوع ۱ به دلیل ناتوانی بدن در تولید انسولین ایجاد می‌شود و بیماران برای ادامه زندگی نیاز به تزریق روزانه انسولین دارند. دیابت نوع ۲ شایع‌تر است و بیش از ۹۵ درصد موارد را شامل می‌شود.

این متخصص توضیح می‌دهد: علائم دیابت ممکن است به طور ناگهانی بروز کنند. در دیابت نوع ۲، علائم می‌توانند خفیف باشند و ممکن است سال‌ها طول بکشد تا متوجه آنها شوید. احساس تشنگی شدید، نیاز به ادرار کردن بیشتر از حد معمول، تاری دید، احساس خستگی، کاهش وزن ناخواسته مواردی‌اند که باید جدی گرفته شوند.

وضعیت دیابت در ایران

ایران در نقشه جهانی دیابت، در موقعیتی نگران‌کننده قرار دارد: بر اساس یک مطالعه در سال 2024، میزان شیوع دیابت در بزرگسالان ایران در سال ۲۰۲۱ حدود ۱۴.۱ درصد بوده است. همچنین شیوع دیابت در جمعیت ۲۰ تا ۷۹ ساله ایران ۹.۱ درصد ذکر شده است. این رقم کمی بالاتر از میانگین جهانی است و با توجه به ساختار سنی جامعه ایران، نشانه‌ای از بحرانی در حال گسترش است.

مطالعات ملی وزارت بهداشت نشان می‌دهد که استان‌های تهران، یزد، اصفهان، فارس و خوزستان بیشترین شیوع دیابت را دارند. استان‌های سیستان و بلوچستان، کردستان و چهارمحال و بختیاری کمترین میزان را گزارش کرده‌اند. تفاوت‌ها بیش از هر چیز به سبک زندگی شهری، تغذیه پرکالری، چاقی و کم‌تحرکی مرتبط است.

بیشترین شیوع دیابت در بازه سنی ۴۵ تا ۶۵ سال دیده می‌شود. نرخ ابتلا در زنان به‌ویژه در سنین پس از یائسگی اندکی بیشتر از مردان است. شیوع دیابت نوع ۲ در این گروه سنی نیز رو به افزایش است، پدیده‌ای که پیش‌تر تقریباً منحصر به بزرگسالان بود.

برآورد IDF نشان می‌دهد که هزینه مستقیم و غیرمستقیم دیابت در کشورهای با درآمد متوسط (از جمله ایران) طی دهه گذشته بیش از دو برابر شده است. افزایش غیبت‌های شغلی، افت بهره‌وری و هزینه درمان‌های طولانی‌مدت از مهم‌ترین تبعات اقتصادی این بیماری هستند. در کنار آن، تأثیر روانی و خانوادگی دیابت نیز کمتر مورد توجه قرار گرفته، در حالی که بیماران مزمن اغلب از افسردگی، اضطراب و انزوای اجتماعی رنج می‌برند.

بازار ناپایدار دارو

انسولین یکی از اقلام دارویی است که در ایران تهیه آن برای بیماران دیابتی با چالش‌های فراوانی روبه‌رو است. یک روز هست و یک روز نیست. یک بار این داروخانه دارد، ماه بعد اما نه. این را زنی می‌گوید که هرماه با یک کد رهگیری راهی داروخانه‌ها می‌شود تا انسولین پیدا کند. مشکل نبود این دارو بارها بحرانی همیشگی است. هشتگ «انسولین نیست» بارها در فضای مجازی ترند شده و صدای اعتراض مردم را به گوش مسئولان رسانده است. هرچند اقدامات مؤثر چندانی انجام نشده و همچنان انسولین گوهری نایاب محسوب می‌شود.

نمونه‌های خارجی این دارو، در صورت موجود بودن در داروخانه‌ها به تعداد محدود ارائه می‌شود. حامد که ساعت‌ها در صف داروخانه ایستاده می‌گوید: از صبح اینجا گرفتارم در آخر هم سه قلم بیشتر ندادند. می‌گویند جیره‌بندی است.

یک مراجع دیگر می‌گوید: پنج قلم انسولین برای من یعنی هفته بعد باز هم باید دربه‌در داروخانه‌ها باشم. در واقع در بیشتر موارد انسولین خارجی در حالت جیره‌بندی است.

یکی از متقاضیان درباره انسولین ایرانی و خارجی می‌گوید: نمونه ایرانی آن موجود است اما طرفداران چندانی ندارد. یکی از دلایل آن هم این است که پزشکان نمونه خارجی را تجویز می‌کنند و بیمار را از مصرف داروی تولید داخل به دلیل نداشتن کیفیت کافی منع می‌کنند. از آن طرف داروخانه‌ها فشار می‌آورند که ایرانی بخرید. بیمار در این میان سرگردان است و نمی‌داند باید حرف چه کسی را گوش دهد.

تشخیص و درمان

یکی از مواردی که دیابت را به یک بیماری نگران‌کننده تبدیل کرده، تشخیص دیرهنگام آن است. بسیاری از افراد تا سال‌ها علائم اولیه را جدی نمی‌گیرند. ناآگاهی درباره ابتلا به دیابت یکی از معضلات مهمی است که نظام‌های بهداشتی کشورها با آن دست به گریبانند. تعداد زیادی از افرادی که دچار این بیماری می‌شوند به دلیل ناآگاهی از وجود آن، در زمره آمار دیابتی‌ها قرار نمی‌گیرند. این دسته معمولا خیلی دیر متوجه بیماری می‌شوند و مجبور به استفاده از داروها با دوز بالا یا مصرف انسولین هستند.

 بیش از نیمی از افراد مبتلا به دیابت در سال ۲۰۲۲ برای دیابت خود دارو مصرف نمی‌کردند. در این مرحله هزینه‌های درمان نیز سنگین‌تر این و نظام‌های درمانی را با چالش‌های زیادی روبه‌رو می‌کند. تشخیص زودهنگام می‌تواند از طریق آزمایش نسبتاً ارزان قند خون انجام شود.

امیرکامران نیکوسخن، مدیرعامل انجمن دیابت ایران تشخیص بیماری در دوره پیش دیابت را بسیار مهم می‌داند و می‌گوید: وقتی کسی با علائم واضح مانند عطش، تغییر وزن و تکرر ادرار برای آزمایش می‌رود و قند 300 به بالا دارد، دیگر تشخیص کار خیلی سختی نیست. مهم این است که تا کار به این مرحله نرسیده، متوجه بیماری خود شود. چرا که عوارض قلبی عروقی از همین مراحل شکل می‌گیرد.

او در مورد راهکارهای کم کردن دیابت پیشنهاد می‌دهد: من همیشه می‌گویم برای جلوگیری از دیابت باید چند مورد را آموزش دارد؛ عموم افراد جامعه که هنوز دیابتی نشده‌اند. آن ها باید بدانند کی باید مراجعه‌کنند و آزمایش بدهند. گروه دوم افراد مبتلا به دیابت هستند. این‌ها می‌توانند سفیران دیابت باشند و بقیه را در مورد بیماری آگاه کنند. نکته دیگر توجه به ریسک فاکتورهاست. پزشکان در اینجا باید هوشیار باشند و علائم مختلف را بررسی کنند و همه‌چیز را جدی بگیرند. مسئله بعدی رسانه است. رسانه باید محتوای مناسب در مورد این بیماری را بیش از پیش منتشر کند. موضوع دیگر سیاست‌گذاران اجتماعی‌اند.

به باور او این موارد باید در سیستم آموز مدارس تعریف شود. این نکات برای دانش‌آموزان مفید است به جای حفظیاتی که امروز دیگر به آن‌ها نیاز نیست. او باید بداند تغذیه سالم و سبک زندگی درست چیست. نکته اخر اینکه باید آموزش جزئی از سیستم بیمه باشد. این در حالی است که در خیلی از بیماری‌های غیرواگیر آموزش حرف اول را می‌زند.  

همبستگی جهانی برای مبارزه با دیابت

دایره آبی نماد جهانی آگاهی‌رسانی دیابت است. این نماد نشان‌دهنده وحدت جامعه جهانی در پاسخ به اپیدمی دیابت است. روز جهانی دیابت در سال ۲۰۲۵ (و همچنین سال‌های ۲۰۲۴ تا ۲۰۲۶) بر موضوع «دیابت و رفاه» (Diabetes and Wellbeing) متمرکز است. این کمپین سه‌ساله ابعاد مختلف رفاه، شامل رفاه جسمی، روانی و اجتماعی را در بر می‌گیرد و هدف آن افزایش آگاهی در مورد نیاز افراد مبتلا به دیابت به مراقبت و حمایت مداوم برای داشتن یک زندگی سالم است.

تمرکز ویژه در سال ۲۰۲۵ بر موضوع فرعی «دیابت در محیط کار» است. پیام اصلی این است که کارفرمایان باید محیط کاری ایمن، حمایتی و سالمی برای افراد مبتلا به دیابت و افراد در معرض خطر فراهم کنند. همچنین موضوع روز جهانی دیابت امسال سازمان بهداشت جهانی، «دیابت در تمام مراحل زندگی» است که بر اهمیت رویکرد پیشگیری و مدیریت دیابت در طول زندگی تاکید دارد.

از سال ۲۰۰۷، بسیاری از ساختمان‌های معروف در سراسر جهان (مانند برج ایفل یا ساختمان امپایر استیت) در عصر و شب به عنوان «فانوس‌های امید»، به عنوان بخشی از روز جهانی دیابت در ۱۴ نوامبر، به رنگ آبی روشن می‌شوند.

دیابت امروز دیگر صرفاً یک بیماری فردی نیست، بلکه معضلی اجتماعی است که با الگوهای زندگی مدرن پیوند خورده است. ایران در آستانه ورود به مرحله‌ای است که اگر برنامه‌های پیشگیرانه (مانند غربالگری زودهنگام، آموزش تغذیه و تشویق به فعالیت بدنی) را به شکل جدی دنبال نکند، طی ۱۰ سال آینده با موج تازه‌ای از بیماران دیابتی روبه‌رو خواهد شد.