هوش مصنوعی و تشدید نابرابری دیجیتالی و جنسیتی در بازار کار
هوش مصنوعی با اتوماسیون مشاغل، به ویژه نقشهای اداری، نابرابری را تشدید میکند. گزارشها هشدار میدهند بدون مهارتآموزی فراگیر و سیاستهای حمایتی، شکاف درآمدی و جنسیتی عمیقتر خواهد شد. اقدام فوری دولتها برای مدیریت این تحولات ضروری است.
هوش مصنوعی در حال تغییر اساسی بازار کار در جهان است. بر اساس گزارش سازمان بینالمللی کار، هوش مصنوعی در حال دگرگون کردن یک شغل از هر چهار شغل در جهان است. گذار دیجیتال در حال بازتعریف ماهیت کار و فعالیت اقتصادی است.
دیجیتالی شدن همچنان در حال رشد است، صنایع جدیدی را ایجاد میکند و نحوه کار افراد را از طریق دورکاری یا پلتفرمهای کار دیجیتال تغییر میدهد. توسعه سریع هوش مصنوعی و آثار آن بر حوزههای مختلف اقتصادی، ضرورت سیاستگذاری در این زمینه را جدیتر کرده است. بدون سیاستگذاریهای حمایتگر و مهارتآموزی فراگیر، گسترش هوش مصنوعی باعث عمیقتر شدن نابرابریها خواهد شد.
گزارش سازمان بینالمللی کار
بر اساس گزارش سازمان بینالمللی کار، هوش مصنوعی در حال دگرگون کردن یک شغل از هر چهار شغل در جهان است. برخی مشاغل مانند نقشهای پشتیبانی دفتری، در معرض خطر اتوماسیون کامل قرار دارند. زنان به دلیل تمرکز اشتغالشان در این بخش، بیشتر تحت تاثیر از دست دادن شغل قرار خواهند گرفت. علاوه بر این، مزایای بالقوه دیجیتالی شدن به طور مساوی توزیع نشده است.
شکاف دیجیتال اقتصادهای ثروتمند و فقیر و بنگاههای کوچک و بزرگ را از هم جدا میکند و دستاوردهای بهرهوری را در کشورهای کمدرآمد محدود میسازد. ظهور مدیریت الگوریتی که در آن تصمیمات مربوط به کار و کارگران توسط الگوریتمها گرفته میشود، نگرانیهایی را در مورد عدالت و شرایط کاری ایجاد میکند. در این زمینه، احترام به حقوق بنیادین و کار شایسته باید در مرکز بحثهای نظارتی باشد و گفتگوی اجتماعی به شکلدهی نحوه ادغام فنآوری در محیط کار کمک کند.
گزارش مجمع جهانی اقتصاد
بر اساس گزارش آینده مشاغل منتشرشده توسط مجمع جهانی اقتصاد، 86 درصد کارفرمایان انتظار دارند تا سال ۲۰۳۰، هوش مصنوعی و فنآوریهای پردازش اطلاعات، کلانداده و واقعیت مجازی، کسب و کار آنان را تحت تاثیر قرار دهد. همچنین 58 درصد کارفرمایان معتقدند اتوماسیون و روباتها بر فعالیتهای آنان تاثیرگذار خواهد بود. این آمار نشان میدهد که پذیرش این فنآوریها نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت استراتژیک برای بقا در بازار رقابتی آینده است.
بر اساس پیشبینی این نهاد، 170 میلیون شغل جدید تا سال 2030 بهویژه در زمینههای فنآوری (مهندسان فینتک، متخصصان کلانداده و هوش مصنوعی) ایجاد خواهد شد که معادل 14 درصد از مشاغل فعلی است. در مقابل، 92 میلیون شغل یا از بین خواهد رفت و یا تغییر خواهد یافت (معادل 8 درصد مشاغل فعلی). نقشهای اداری به خصوص دستیاران اداری در پنج سال آینده با تغییرات زیادی مواجه خواهند شد. نزدیک به ۵۰ میلیون شغل در آمریکا در این مدت در معرض خطر قرار دارند.
منبع: مجمع جهانی اقتصاد.
39 درصد مهارتهای فعلی تا ۲۰۳۰ منسوخ خواهند شد و شکاف مهارتی بزرگترین چالش برای ۶۳ درصد کارفرمایان خواهد بود. به طور کلی بر اساس این گزارش، هوش مصنوعی و اتوماسیون بر 80 درصد نیروی کار جهانی (کشاورزی، تولید، خردهفروشی، حملونقل، بهداشت) تاثیرگذار خواهد بود. مشاغلی مانند صندوقداران، متصدیان فروش بلیت، متصدیان بانک و کارمندان مرتبط، اپراتورهای ورود داده، دستیاران اداری و منشیهای اجرایی از جمله مشاغلی هستند که به طور مستقیم تحت تاثیر هوش مصنوعی قرار خواهند گرفت.
این گزارش تاکید میکند که برای بهرهبرداری مثبت از هوش مصنوعی در حوزه بازار کار، نیاز به اقدام هماهنگ بین کارفرمایان، دولت و توسعهدهندگان هوش مصنوعی است. تمرکز بر آموزش مداوم، ایجاد امنیت روانی در زمان تغییرات و ادغام هوش مصنوعی با قابلیتهای انسانی برای گذار از این مرحله ضروری است.
گزارش مرکز پژوهشهای مجلس
مرکز پژوهشهای مجلس هم در سلسله گزارشهایی به بررسی آثار هوش مصنوعی بر حوزههای مختلف پرداخته است. در این گزارشها بیان شده که هوش مصنوعی نه اولین و نه آخرین فنآوری موثر بر بازار کار است و جهان در طول و پس از انقلاب صنعتی با چنین فنآوریهایی مواجه شده و از آن عبور کرده است.
درباره میزان دقیق تاثیرگذاری هوش مصنوعی بر بازار کار فرضیات متفاوتی مطرح است؛ از فرضیاتی که تاثیر چندانی حتی در بلندمدت برای جایگزینی هوش مصنوعی با نیروی کار قائل نیستند تا فرضیاتی که در چند سال آینده، تمامی کارها به وسیله هوش مصنوعی انجام خواهد شد و انسانها در اکثر مشاغل بیکار خواهند شد.
بر اساس آخرین گزارش این مرکز به استناد دادههای مرکز آمار ایران و مطالعات بینالمللی، ۲۰ درصد از موقعیتهای شغلی در بازار کار ایران (حدود 4 میلیون نفر) در معرض اتوماسیون و هوش مصنوعی قرار دارند. بر اساس این مطالعه، صنایع فروش و بخش کشاورزی بیشترین تاثیر را از هوش مصنوعی خواهند پذیرفت. در کشورهای توسعهیافته، میانگین تأثیر هوش مصنوعی بر مشاغل ۲۵ درصد و در کشورهای در حال توسعه ۱۶ درصد اعلام شده است.
محاسبه درصد ظرفیت تاثیر هوش مصنوعی در ایران به تفکیک دستهبندیهای شغلی
منبع: مرکز پژوهشهای مجلس
بر این اساس، پیشبینی میشود از مجموع ۲۰ درصد تاثیر هوش مصنوعی بر مشاغل، دو درصد از مشاغل موجود در بازار کار ایران بهطور کامل دگرگون شوند و ۱۸ درصد دیگر از هوش مصنوعی برای بهبود عملکرد بهرهمند شوند.
تشدید نابرابری
هوش مصنوعی در بازار کار نابرابری را ایجاد یا تشدید میکند چون میتواند مشاغل کممهارت (کارمندی، فروش، اداری) را با اتوماسیون جایگزین کند؛ در حالی که شغلهای جدید (متخصصان داده، هوش مصنوعی و...) درآمد دو تا سه برابری خواهند داشت. بر اساس گزارشهای جهانی فقط ۲۵ درصد کارگران دارای مهارت کار با هوش مصنوعی هستند و ۳۹ درصد مهارتهای فعلی تا پنج سال آینده منسوخ میشوند. مشاغل آسیبپذیر بهطور نامتناسبی به کارگران جوان تعلق دارند.
تاثیر اتوماسیون و هوش مصنوعی بر اشتغال، از صنعتی به صنعت دیگر و از رشتهفعالیتی به رشتهفعالیت دیگر متفاوت است اما درمجموع میتوان گفت جنسیت یکی از عوامل دخیل در حساسیت مشاغل به اتوماسیون است و شکاف و نابرابریهای موجود در بازار کار میان مردان و زنان میتواند در اتوماسیون مشاغل نیز بازتاب داشته باشد.
به عنوان مثال در بیشتر کشورهای قاره آسیا از لحاظ تاریخی مردان پیش از ورود به بازار کار از امکانات بیشتری برخوردار میشوند و ازاینرو در مقایسه با زنان، مصونیت بیشتری در برابر تبعات منفی اتوماسیون مشاغل خواهند داشت. بر اساس گزارش سازمان بینالمللی کار، زنان دو برابر مردان در معرض اتوماسیون هستند (۹.۶ درصد در مقابل ۳.۵ درصد در کشورهای پیشرفته) که این مسئله تشدید نابرابری جنسیتی را هم در پی خواهد داشت.
بر اساس گزارش سازمان بینالمللی کار، در کشورهای پیشرفته ۳۴ درصد مشاغل تحت تأثیر هوش مصنوعی است اما کشورهای در حال توسعه این رقم تنها 11 درصد است. این تفاوت چشمگیر نشاندهنده شکاف دیجیتالی است که میتواند نابرابریهای جهانی را تشدید و ثروت را به سمت کشورهای توسعهافته روانه کند. در ایران 20 درصد از مشاغل (۴ میلیون نفر) در خطر هستند که شاغلین در بخش کشاورزی و فروش در صدر این فهرست قرار دارند.
بدون آموزش فراگیر، مهارتآموزی نیروی کار و سیاستهای اجتماعی، ثروت به سمت متخصصان و صاحبان هوش مصنوعی متمرکز میشود و شکاف درآمدی، جنسیتی و جغرافیایی عمیقتر میشود. دولت میتواند با چند اقدام از تشدید نابرابری بر اثر ورود هوش مصنوعی به بازار کار جلوگیری کند:
1- تصویب مرخصیهای اجباری آموزشی برای کارگران (حق آموزش مادامالعمر)
2- اخذ مالیات برای شرکتهایی که با استفاده از هوش مصنوعی بیش از 5 درصد نیروی کار خود را حذف میکنند.
3- ایجاد زیرساختهای هوشمند روستایی و ارائه تسهیلات به استارتآپهای روستایی
4- گفتگوهای سهجانبه دولت با نمایندگان کارگران و کارفرمایان در اینباره
5- اختصاص سهمی از تولید ناخالص داخلی به مهارتآموزی زنان و کارگران ساده