کمآبی درازمدت در انتظار تهران؛ حل بحران نیازمند تصمیمهای سخت است
پاییز خشک و سدهای کمجان، تهران را به نقطهای رساندهاند که برخی کارشناسان از احتمال ورود تدریجی پایتخت به دورهای از جیرهبندی ساختاری و ناپایداری شبکه سخن میگویند.
بیش از ۵۰ روز از پاییز خشک تهران گذشت و کمجانی سدها و قطعی شبانه آب و افت فشار در بعضی مناطق تصویر روزی را در ذهنها آورد که شیرهای آب شهری برای میلیونها نفر بسته شود. اتفاقی که سال ۲۰۱۸ در انتظار کیپتاون بود و آن را با روز صفر آب میشناسند. شرایط بحرانی سدها و کمبود بارش در تهران هم این تصویر را برای بعضی از کارشناسان زنده کرد و درباره احتمالش سخن گفتند.
شهریور ماه و همزمان با اخطارهایی که باعث شد مردم هراسان به دنبال پمپ و مخزن آب باشند، نشستی در اندیشکده تدبیر آب برگزار شد که مسیر تهران را تا روز صفر بررسی کرد. در این نشست کارشناسان گفتند که تهران با ساختار چندمنبعی تامین آب و ظرفیت برداشت از چاهها، احتمالا به روز صفر ناگهانی نمیرسد اما به تدریج وارد دورهای از جیرهبندی ساختاری، ناپایداری شبکه و نابرابری در دسترسی میشود.
در تمام این روزهای بیباران از شروع سال آبی جدید، کارشناسان در نشستها و گزارشها از راهکارهایی برای مدیریت بحران آب تهران در ششمین سال خشک گفتند. هم راهکارهای کوتاهمدت و هم راهکارهای زیرساختی بلندمدت که سرمایهگذاری نیاز دارد.
سعید سلیمانیها پژوهشگر «اندیشکده تدبیر آب» معتقد است نمیتوان در زمینه روز صفر آب خیلی دقیق اظهارنظر کرد چرا که هنوز نمیدانیم آیا تمام منابع موجود به خدمت گرفته شده است یا خیر. او گفتههای مسئولان را یادآوری میکند، گفتههای وزیر نیرو را درباره اینکه چاههای شهرداری با قابلیت شرب میتواند مؤثر باشد و مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب که اعلام کرده تمام پتانسیلهای تأمین به خدمت گرفته شده است.
سلیمانیها معتقد است: «این نخستین سئوال است که آیا در شرایط کنونی تمام ظرفیتها به خدمت گرفته شدهاست. این ممکن است حتی شامل برخی از منابع احتمالی موجود -چاه- در مراکز نظامی و صنعتی و.. نیز باشد. این را واقعاً نمیدانم و بعید میدانم کسی بتواند اطلاعات دقیقی در این باره بدهد چرا که این از همان کاستیهای آماربرداری منابع و مصارف آب هم بوده است.»
کارشناسان در این مدت به احتمال کاهش فشار حداکثری آب یا جیرهبندی اشاره کردهاند. بسیاری از مناطق شهر همین حالا با کاهش فشار آب روبهرو هستند و روزهای جیرهبندی آب را با نگرانی انتظار میکشند.
سلیمانیها میگوید به لحاظ نظری با تداوم کمبارشی سیاست «کاهش فشار حداکثری شبانه» میتواند به ساعات بیشتری هم گسترش پیدا کند: «اینکه میگویم نظری از این جهت است که ممکن است به لحاظ ایجاد نارضایتیهای گسترده از انجام آن اجتناب شود، کما اینکه موج جدید نارضایتیها از بسط همین سیاست فراتر از ظرفیت پذیرش و سازگاری دستکم بخشی از مشترکان آغاز شد.»
به گفته این پژوهشگر متولیان امر بارها گفتهاند که سیاست جیرهبندی به معنای قطع مقطعی جریان در دستکم بخشهایی از شبکه آبرسانی در دستورکار قرار ندارد و آن را به لحاظ عملی امکان پذیر نمیدانند: «البته توجیهات فنی و بهداشتی در این زمینه به لحاظ احتمال وارد آمدن آسیب به شبکه یا طولانی شدن زمان وصل ایمن جریان در شبکه و یا احتمال ورود آلودگی و .. درست است. اما به نظرم به عنوان سناریوی بدبینانه در تأمین آب شرب پایتخت در صورت تداوم عدم بارش یا کم بارشی باید به آن پرداخت.»
بخش دیگری از راهکارهای پیشنهادی کارشناسان مثل بازچرخانی آب و اصلاح شیوه مدیریت مصرف برنامههایاند که باید در بلندمدت نتیجهشان را دید. مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران به تازگی گزارشی درباره بحران آب تهران منتشر کرده و در آن گفته بود راه حل اساسی برای بهبود و ارتقای مدیریت مصرف، بازچرخانی و حمایت از فناوریهای نوین در همه بخشهای مصرف است. همچنین نعمت حسنی استاد دانشگاه شهید عباسپور هم در نشستی به خطاهای مدیریت آب اشاره کرده و به هدررفت آب و اهمیت بازچرخانی در شرایط بحرانی اشاره کرده بود.
مطرح شدن گزینههایی مثل کنترل هدررفت شبکه تا بازچرخانی آب یا انتقال آب به گفته سلیمانیها در شرایط بحرانی طبیعی است اما باید از نظر اقتصادی، فنی، زمانی و .. امکانسنجی شوند. این پژوهشگر حوزه آب میگوید با توجه به شرایط بحرانی هر راهکاری که با قطعیت بالا در کوتاهمدت اثربخشتر باشد، میتواند محل توجه بیشتری برای سیاستگذاران باشد: «به عنوان مثال میتوان از همین طرح خط انتقال آب طالقان نام برد که به لحاظ شرایط ویژهای که داشت توانست با جذب هزاران میلیارد تومان چند مترمکعبی به تأمین آب بیافزاید. البته برای من هنوز محل ابهام است.»
سلیمانیها همچنین مثالهایی از درخواست مسئولان برای کاهش مصرف آب میآورد و پرسش مهمی مطرح میکند: «اخیراً مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران خواستار همکاری شهروندان در کاهش بیشتر مصرف آب شده است (۱۰ درصد بیشتر)، پیشتر هم گفته بودند که شهروندان با همکاری در تابستان مصرف آب خود را ۱۰ درصد کاهش دادند. در عین حال از اثربخشی ۳۰ تا ۷۰درصدی ابزارهای کاهنده مصرف آب هم سخن میگویند. پس اگر واقعاً چنین ظرفیتی در مدیریت مصرف از جانب شهروندان وجود دارد، چرا این ابزارها را ولو به رایگان برای مشترکان نصب نمیکنند. دستکم میتوانند این کار را از مشترکان به اصطلاح پر مصرف آغاز کنند.»
او معتقد است راهکارهایی نظیر بازچرخانی و .. در کوتاهمدت و شرایط امروز به کار نمیآید و مستلزم سرمایهگذاری در این زمینه است. علاوه بر آن، این سیاست به معنای استفاده مجدد از پساب است درحالیکه: «ابتدا باید دید این پسابی که از آن سخن گفته میشود، در شرایط حاضر چه وضعیتی دارد؟ آیا آبی هست که از آن استفادهای نمیشود؟ خیر، اینگونه نیست. این در واقع به معنای یک بازتخصیص است، از محیط زیست یا کشاورزی.»
سال ۲۰۱۸ در نهایت کیپتاون با کاهش شدید مصرف و کمی بارش فصلی توانست از روز صفر دور شود اما روزهایی بحرانی را تجربه کرد. در تهران هم روز صفر آب شاید به شکل ناگهانی و یکباره سر نرسد، اما مسیر جیرهبندی ساختاری، ناپایداری شبکه و نابرابری در دسترسی در پیشروست. مسیری که تصمیمهای سخت، سرمایهگذاری هدفمند و شفافیت نیاز دارد.