موج جهانی قطع رابطه برخی دانشگاهها با اسرائیل؛ جدال میان آزادی علمی و مسئولیت اخلاقی
با ادامه جنگ غزه و افزایش فشارهای اخلاقی، شمار فزایندهای از دانشگاهها و نهادهای علمی در اقصینقاط جهان همکاریهای خود با مؤسسات اسرائیلی را قطع میکنند.
جنگ غزه بسیار طولانی شده است. بنا به آمار وزارت بهداشت غزه تاکنون بیش از ۶۳ هزار نفر کشته شدهاند که بیشتر آنها غیرنظامی هستند. در همین حال، دانشگاهها و نهادهای علمی در اروپا، آمریکای جنوبی و بخشهایی از آسیا یکی پس از دیگری از قطع همکاری خود با مؤسسات دانشگاهی اسرائیل خبر میدهند. بسیاری از کارشناسان معتقدند این موج تحریم علمی بازتابی از نگرانیهای جهانی نسبت به پیوندهای عمیق میان دانشگاههای اسرائیلی، ارتش و دولت این کشور است.
بنابر گزارش سازمان ملل، بخش بزرگی از نوار غزه به ویرانهای بدل شده و غزه دچار «قحطی ساخت بشر» است. همین واقعیتها باعث شدهاند نهادهای دانشگاهی مختلف به دنبال راههایی برای اعلام مخالفت با سیاستهای اسرائیل باشند.
به گزارش گاردین نمونههای این اقدام از سال گذشته آغاز شد: دانشگاه فدرال سئارا در برزیل یک نشست نوآوری مشترک با یک دانشگاه اسرائیلی را لغو کرد. همچنین چندین دانشگاه در نروژ، بلژیک و اسپانیا روابط خود را با دانشگاههای اسرائیل قطع کردند و کالج ترینیتی دوبلین نیز در تابستان امسال به این جریان پیوست. در هلند، دانشگاه آمستردام برنامه تبادل دانشجو با دانشگاه عبری اورشلیم را متوقف کرده و انجمن اروپایی انسانشناسان اجتماعی اعلام کرده است دیگر با مؤسسات علمی اسرائیلی همکاری نخواهد کرد و اعضای خود را نیز به پیروی از این سیاست تشویق میکند.
از نگاه حامیان این حرکت، این یک اقدام اخلاقی است. «استفانی آدام» از کارزار تحریم علمی و فرهنگی اسرائیل گفته است: «دانشگاههای اسرائیل بخشی از رژیم چند دههای اشغال نظامی، آپارتاید استعمارگر و اکنون نسلکشی هستند. دانشگاهها وظیفه اخلاقی و حقوقی دارند روابط خود را با این مؤسسات پایان دهند.»
اما این تصویر در همه کشورها یکسان نیست. در بریتانیا، فرانسه و آلمان، تعداد اندکی از دانشگاهها چنین تصمیمی گرفتهاند. نهاد «دانشگاههای بریتانیا» به عنوان سازمان نماینده دانشگاههای این کشور تأکید کرده است که با تحریم علمی موافق نیست. انجمن سلطنتی بریتانیا نیز موضع مشابهی اتخاذ کرده و با تحریمهای علمی مخالفت کرده است.
«ونکی راماکریشنان»، برنده نوبل و رئیس پیشین انجمن سلطنتی در گفتوگو با گاردین اذعان کرده که در این باره احساسات متناقضی دارد: «از یک سو، سیاست اسرائیل در قبال غزه بسیار نامتناسب است و به غیرنظامیان آسیب میزند. اما از سوی دیگر، بسیاری از دانشگاهیان اسرائیلی که من میشناسم مخالف نتانیاهو هستند و نسبت به رنج فلسطینیان همدلی دارند. تحریم علمی میتواند کسانی را مجازات کند که مسئول مستقیم نیستند.»
در مقابل، «ایلان پاپه»، تاریخدان اسرائیلی، این دیدگاه را رد کرده و میگوید: «اگر بسیاری از دانشگاهیان اسرائیلی واقعا با فلسطینیان همدل بودند، آنها را در تظاهرات ضدجنگ میدیدم. اما اکثریت عظیم دانشگاهیان نه تنها خدمت نظامی را رد نمیکنند بلکه با ارائه دورهها و مدرکها به دستگاههای امنیتی و پلیس، به سرکوب روزمره فلسطینیان کمک میکنند.» او تحریم علمی را «سخت اما ضروری» توصیف کرد که دانشگاههای اسرائیل را با مسئولیتشان در یک نظام سرکوبگر روبهرو میکند.
در بریتانیا، «غسان سلیمان ابوسعته»، جراح بریتانیایی-فلسطینی و رئیس دانشگاه گلاسگو، میگوید که بسیاری از دانشجویان و استادان در تلاشاند دانشگاههایشان را به قطع روابط با اسرائیل وادار کنند، اما هیئتهای حاکمه مانع میشوند. او افزود که برخی پژوهشگران بهطور غیررسمی از همکاری با اسرائیلیها خودداری میکنند: «خشم اخلاقی نسبت به آنچه اسرائیل انجام میدهد، بسیاری را به تصمیم شخصی برای عدم همکاری سوق داده است.»
اینکه تحریمهای علمی واقعا چه اثری بر پژوهشهای اسرائیل یا دولت نتانیاهو دارد، موضوعی بحثبرانگیز است. برخی منابع در دانشگاههای اسرائیل مدعیاند تحقیقات آنها همچنان ادامه دارد و روابط با همکاران قدیمی دچار اختلال نشده است. اما کارشناسان هشدار دادهاند که اگر این روند گسترش یابد، اثرات جدی خواهد داشت، زیرا بسیاری از همکاریهای کلیدی دانشگاههای اسرائیل با مؤسسات معتبر آمریکایی و اروپای غربی انجام میشود.
ابعاد اقتصادی این مسئله نیز چشمگیر است. اقتصاد اسرائیل تا حد زیادی بر علم و فناوری متکی است. از سال ۲۰۲۱، اسرائیل بهطور خالص ۸۷۵.۹ میلیون یورو از برنامه پژوهشی «افق اروپا» دریافت کرده است. با این حال، کمیسیون اروپا در ماه ژوئیه پیشنهاد داد بخشی از این مشارکت به حالت تعلیق درآید؛ بهویژه در حوزههای حساس مانند امنیت سایبری، پهپادها و هوش مصنوعی. گرچه این پیشنهاد فعلا با مخالفت ۱۰ کشور عضو روبهرو شده، اما بیم آن میرود اسرائیل در برنامه جانشین «افق اروپا» که از ۲۰۲۸ آغاز میشود، حذف شود.
در همین حال، نشانههایی از اثرگذاری تحریمها دیده میشود. «آدام» یادآوری کرد که در مه ۲۰۲۴، دولت اسرائیل ۲۲ میلیون یورو برای مقابله با کارزار فلسطینی تحریم علمی اختصاص داد. همچنین سهم اسرائیل از بودجههای پژوهشی اتحادیه اروپا کاهش یافته است. در تازهترین مورد، از میان ۴۷۸ پژوهشگر منتخب شورای پژوهشی اروپا برای دریافت بورسیههای آغازین سال ۲۰۲۵، تنها ۱۰ نفر در اسرائیل بودند، در حالی که سال قبل این تعداد ۳۰ نفر از ۴۹۴ نفر بود.
این روند نگرانیها درباره «فرار مغزها» در اسرائیل را تشدید کرده است؛ پدیدهای که بهویژه در حوزه پزشکی جدی است. کارشناسان هشدار میدهند که اگر همکاریهای علمی و منابع مالی کاهش یابد، بسیاری از پژوهشگران اسرائیلی ممکن است کشور را ترک کرده و هرگز بازنگردند.