موانع نامرئی اشتغال زنان؛ وقتی آشپزخانه سد راه اشتغال میشود
دادههای مرکز آمار نشان میدهد زنان روزانه نزدیک به ۵ ساعت کار خانگی بدون مزد انجام میدهند؛ چهار برابر مردان. این بار مضاعف، فرصت اشتغال را از آنان گرفته و نرخ بیکاری زنان را به دو برابر مردان رسانده است. کار خانگی، اگرچه در ظاهر امری روزمره و به تعبیر برخی بیارزش به نظر میرسد، اما در واقع یکی از ریشهدارترین موانع ساختاری اشتغال زنان است.
در حالی که سهم زنان در بازار کار ایران همچنان پایین است، دادههای تازه مرکز آمار نشان میدهد بخش بزرگی از وقت روزانه زنان صرف کارهای خانگی و مراقبتی بدون مزد میشود؛ فعالیتهایی که در آمار رسمی اشتغال جایی ندارند اما تأثیر مستقیم بر فرصتهای شغلی و استقلال اقتصادی زنان دارند.
در بسیاری از جوامع، کار خانگی بخش پنهان اما حیاتی از اقتصاد محسوب میشود؛ فعالیتی که بیوقفه در جریان است اما کمتر دیده یا ارزشگذاری میشود. پختوپز، مراقبت از کودکان و سالمندان، نظافت و مدیریت خانه، همگی از جمله کارهایی هستند که معمولاً خارج از نظام رسمی کار قرار دارند و در آمارهای اقتصادی یا حقوقی منعکس نمیشوند. با این حال، این وظایف بخش عمدهای از وقت و انرژی زنان را به خود اختصاص میدهد و در شکلدهی به ساختار نابرابری جنسیتی در بازار کار نقش مهمی ایفا میکند.
کار خانگی بدون مزد، نهتنها بر فرصتهای شغلی زنان تأثیر میگذارد، بلکه استقلال اقتصادی و اجتماعی آنها را نیز محدود میسازد. در حالی که مردان بیشتر در حوزههای رسمی اشتغال دارند، زنان، بهویژه زنان دارای فرزند اغلب در موقعیتی قرار میگیرند که باید میان مسئولیتهای خانوادگی و نیاز به اشتغال بیرون از خانه انتخاب کنند. نتیجه آن است که حضور زنان در بازار کار، بهویژه در جوامعی با الگوهای سنتی نقشپذیری جنسیتی، همچنان شکننده و ناپایدار باقی مانده است.
آمارهای رسمی در ایران نیز نشاندهنده سهم پایین زنان در بازار کار است. بر اساس جدیدترین گزارش مرکز آمار در تابستان امسال نرخ بیکاری زنان بیش از دو برابر مردان بوده است. براساس این آمار در تابستان 1404 نرخ بیکاری زنان 15 ساله و بیشتر 15.2 و این رقم برای مردان 5.8 و نرخ مشارکت اقتصادی زنان و مردان به ترتیب 13.6 و 68.1 بوده است. بر این اساس جمعیت زنان شاغل 15 سال و بیشتر در تابستان امسال بیش از سه میلیون و 800 هزار نفر و جمعیت مردان بیش از 21 میلیون نفر بوده است.
همچنین گزارشها نشان میدهد سهم جمعيت بيكار 15 ساله و بيشتر فارغالتحصيل آموزش عالی از كل بيكاران در تابستان امسال در بین زنان 63.1 درصد و در بین مردام 28.3 درصد اعلام شده است.
«مسئولیتهای شخصی یا خانوادگی»؛ علت اصلی جستوجو نکردن کار از سوی زنان
از طرف دیگر آمارهای مختلف نشان میدهد وظایف مراقبتی و کار خانگی نقش مهمی در خروج زنان از بازار کار دارد. برای مثال جزئیات جزئیات نتایج طرح آمارگیری نیروی کار در سال 1403 نشان میدهد 79 درصد از جمعيت زنان 15 ساله و بيشتر غيرشاغل علت عدم جستجوي كار را مسئولیتهای شخصی و خانوادگی اعلام کردهاند.
در این میان نزدیک به 12 درصد زنان اشتغال به تحصیل یا آموزش، 4.4 درصد از زنان سایر دلایل و نزدیک به دو درصد زنان بیماری، ناتوانی جسمی موقت، بارداری را به به عنوان دلیل عدم جستجوی کار اعلام کردند. سایر دلایل مطرح شده در این گزارش شامل انتظار برای شروع کار جدید، در انتظار بازگشت به شغل قبلی، در انتظار پاسخ کارفرما یا در انتظار اعلام نتایج آزمون، در انتظار به ثمر رسیدن اقدامات انجام شده برای پیدا کردن کار، در انتظار فصل کاری، آگاهی نداشتن از روشهای جستوجوی کار و دلسرد شدن از جستوجوی کار یا نا امید شدن از پیدا کردن کار، سهم کمتر از یک درصدی در دلایل عدم جستوجوی کار از سوی زنان دارند.
زنان بیش از 4 برابر مردان خدمات خانگي بدون مزد انجام میدهند
اخیرا مرکز آمار نتايج طرح آمارگیری از گذران وقت در نقاط شهری را برای زمستان 1403 منتشر کرده است. بررسی نتایج این طرح نشان می دهد که متوسط بیشترین زمان صرف شده در شبانهروز در بین افراد 15 ساله و بيشتر ساکن در نقاط شهری کشور به ترتیب به گروه فعالیت «رسیدگی و خودمراقبتی شامل خوابیدن، خوردن و آشامیدن، مراقبتهای بهداشتی – پزشکی، سفر و ...» با 11 ساعت و 26 دقیقه، گروه فعالیت «فرهنگ، فراغت، رسانههاي گروهي، تمرينهاي ورزشي» با 3 ساعت و 54 دقیقه و گروه فعالیت «اشتغال و فعالیتهای مرتبط براي مزد» با 2 ساعت و 48 دقیقه است.
گروه فعالیت «خدمات خانگي بدون مزد براي اعضاي خانوار و خانواده (شامل تهیه و آماده کردن غذا، تمیز کردن خانه، خرید کردن برای اعضای خانوار، ظرف شستن، نگهداری از گل و گیاه و...)» با 2 ساعت و 55 دقیقه، گروه فعالیت «معاشرت، ارتباط، مشاركت اجتماعي و آداب و رسوم ديني» با یک ساعت و 46 دقیقه و گروه فعالیت «یادگیری» با 40 دقیقه در جایگاههای بعدی قرار دارند و کمترین زمان صرف شده در شبانهروز نیز مربوط به گروه فعالیت «کار داوطلبانه بدون مزد، کارآموزی و ساير كارهاي بدون مزد» با 1 دقیقه است.
اما اگر همین شاخصها را به تفکیک جنسیت بررسی کنیم مشخص میشود که در بین زنان، متوسط بیشترین زمان صرف شده بعد از رسیدگی و خودمراقبتی، به ترتیب مربوط به گروه فعالیت، «خدمات خانگي بدون مزد براي اعضاي خانوار و خانواده» با 4 ساعت و 46 دقیقه و گروه فعالیت «فرهنگ، فراغت، رسانههای گروهي، تمرینهای ورزشي» با 3 ساعت و 40 دقیقه در رتبه بعدی قرار دارد.
مقایسه الگوی گذران وقت بین مردان و زنان گویای این مطلب است که زنان نسبت به مردان در یک شبانه روز 3 ساعت و 43 دقیقه وقت بیشتری (بیش از چهار برابر مردان) به فعالیت «خدمات خانگي بدون مزد براي اعضاي خانوار و خانواده» اختصاص دادهاند، مردان نیز در مقایسه با زنان بیش از 4 ساعت زمان بیشتری به فعالیت «اشتغال و فعالیتهای مرتبط براي مزد» اختصاص میدهند.
متوسط زمان هر فعالیت برای زنان (دقیقه):
متوسط زمان هر فعالیت برای مردان (دقیقه):
کار خانگی بدون مزد، اگرچه در ظاهر امری طبیعی، روزمره و به تعبیر برخی بیارزش به نظر میرسد، در واقع یکی از ریشهدارترین موانع ساختاری اشتغال زنان است. دادههای مرکز آمار نشان میدهد نابرابری در تقسیم زمان میان زنان و مردان فرصتهای شغلی زنان را محدود میکند و بر مشارکت اقتصادی آنان نیز سایه میاندازد.