تصمیمهای سخت و قاطع برای آب؛ مدیریت مصرف، بازچرخانی و فناوریهای نوین
۶ دهه گذشته ناکارآمدی در مدیریت آب، تهران را به جایی رساند که بحران آب این شهر تبدیل به مسئلهای ملی شد. در این مدت تمرکز مدیریت آب کشور بر پروژههای تامین و انتقال آب بود و برنامهای جدی برای مدیریت مصرف تدوین نشد.
مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در گزارشی با بررسی دلایل بروز بحران آب تهران نوشت راه حل اساسی در بهبود و ارتقای مدیریت مصرف، بازچرخانی و حمایت از فناوریهای نوین در همه بخشهای مصرف است.
این گزارش با عنوان «آشکارسازی دلایل بروز بحران آب کلانشهر تهران و پیامدهای توسعه بیضابطه شهری و صنعتی» با بررسی عواملی که بحران آب را در تهران ایجاد کردند از تمرکز مدیریت آب کشور بر پروژههای تامین و انتقال آب انتقاد کرد و گفت تا به حال برنامهای جدی برای مدیریت مصرف تدوین نشده است. نویسندگان اشاره کردهاند که حتی ممکن است طرح بحران آب تهران هم بیشتر بهانهای برای دریافت مجوزهای جدید انتقال آب باشد. در این گزارش آمده که اگرچه بحران کنونی ناشی از تغییر اقلیم و بروز خشکسالیهای دورهای قلمداد میشود اما مشکل اصلی کشور و تهران خشکسالی اجتماعی-اقتصادی است.
بحران آب در بسیاری از شهرهای کشور زندگی را برای مردم دشوار کرده و حتی به مناطق پرآبی مثل حاشیه دریای خزر هم کشیده شده اما در تهران این بحران تبدیل به مسئلهای ملی شد. گزارشها از کاهش منابع آب سطحی و زیرزمینی و کمبود ذخایر سدها روز صفر آب را هشدار دادند و از مردم خواسته شد صرفهجویی کنند.
در کنار اینها کارشناسان هشدارهای قدیمیشان را تکرار کردند و از مشکلات مدیریت آب که پایتخت را به این روز رسانده گفتند. حالا عباس کشاورز «رئیس انجمن آبیاری و زهکشی ایران» و هدی کهریزی «رئیس گروه آب و محیط زیست مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب» در این گزارش از خطای بارگذاری جمعیتی و اقتصادی فراتر از ظرفیت اکولوژیک منطقه میگویند. از اینکه تهران از اول هم به عنوان سومین استان کوچک کشور ظرفیت چنین توسعه و چنین جمعیتی را نداشت.
ناکارآمدی سیاستگذاران و مدیران آب
در استان تهران ۱۴.۶ میلیون نفر زندگی میکنند که بیش از ۹ میلیون نفر آنها ساکن شهر تهران هستند و همیشه اولین راه برای تامین آب مصرفی این جمعیت انتقال آب بوده است.
در بخشی از این گزارش به پروژههای انتقال آب از مناطق دیگر به تهران از دهه ۴۰ اشاره شده است. به زمانی که آب سد امیرکبیر که برای آبیاری دشتهای کرج، مردآباد و شهریار در نظر گرفته شده بود به تهران منتقل شد و پس از آن آب سدهای هراز، لار، لتیان، ماملو و اخیرا طالقان منتقل شدند. چاههای عمیق زیاد شدند، اراضی کشاورزی پایتخت تغییر کاربری دادند و بخشهایی از کرج، شهریار و ورامین بیابان شد و آنقدر به حقابههای دشتهای اطراف تهران و حتی تازگی شاخه شاهرود سفید رود دستاندازی شد که دشتها خشک شدند و اکولوژی بر هم خورد. در چنین شرایطی سرانه مصرف آب در تهران ۲۷۰ لیتر در روز یعنی دو برابر میانگین جهانی است. این گزارش تاکید میکند: «ناکارآمدی سیاستگذاران و مدیران آب در جایگزینی تجهیزات مدرن و کممصرف، موجب شده مردم به ناحق متهم به بدمصرفی شوند.»
وضعیت منابع و مصرف آب تهران
شرکت آب و فاضلاب استان تهران گزارش داده که در سال ۱۴۰۴، ۳۸ درصد آب مصرفی این استان از منابع زیرزمینی و ۶۲ درصد از منابع سطحی تامین میشود. ۸۴ درصد از این آب در بخش خانگی مصرف میشود. همچنین براساس گزارش کارگروه سازگاری با کمآبی، از حدود ۴.۲ میلیارد متر مکعب آب تجدیدپذیر استان تهران، ۲.۳ میلیارد متر مکعب در کشاورزی، ۱.۵ میلیارد متر مکعب در بخش خانگی و ۱۸۳ میلیون متر مکعب در صنعت و ۱۱۹ میلیون متر مکعب در فضای سبز مصرف میشود.
این گزارش بر گسترش فضای سبز پرآببر مثل چمن در شهر تهران تاکید میکند و میگوید در شرایطی این روند ادامه دارد که در سال آبی جاری بارندگی تا ۴۴ درصد نسبت به دوره بلند مدت کم شد و برداشت بیرویه از سفرههای آب زیرزمینی ادامه داشت.
بررسی وضعیت ذخایر آبی سدهای طالقان، ماملو، امیرکبیر، لتیان، لار نشان میدهد ذخیره مخازن سدهای پنجگانه در سال آبی ۱۴۰۴، به ۴۳۱ میلیون متر مکعب کاهش یافته است. رقمی که نسبت به سال گذشته (۷۰۴ میلیون متر مکعب) ۲۷۱ میلیون متر مکعب کاهش و نسبت به میانگین نرمال (۹۲۵ میلیون متر مکعب) ۴۹۴ میلیون متر مکعب افت داشته است.
خشکسالی اجتماعی اقتصادی
این گزارش معتقد است مشکل اصلی کشور و تهران خشکسالی اجتماعی-اقتصادی است و به سیستمهای خنککننده خانگی و صنعتی قدیمی با تکنولوژیهایی متعلق به نیم قرن پیش اشاره میکند که بخش عمده آب تهران را تلف میکنند. آمارها میگویند کولرهای آبی ۳۰ تا ۴۵ لیتر در ساعت آب مصرف میکنند.
یکی دیگر از آمارهای نگرانکننده در این گزارش هدر رفت آب در شبکههای شهری است و آن را حدود ۳۲ درصد برآورد میکند. همچنین با اشاره به نیروگاههای حرارتی پرمصرف در محدوده تهران میگوید هنوز برنامهای برای جایگزینی این تاسیسات پرمصرف آب اعلام نشده است.
این گزارش میگوید با توجه به تلفات گسترده در سیستمهای خنککننده، هدررفت آب در شبکه های توزیع، انباشت پسابهای غیربهداشتی و استمرار برداشت آبهای زیرزمینی برای نیروگاههای حرارتی میتوان گفت پتانسیل تامین آب بیش از میزان نیاز فعلی است. راه حل اساسی نه در پروژههای پرهزینه انتقال بلکه در بهبود و ارتقای مدیریت مصرف، بازچرخانی و حمایت از فناوریهای نوین در همه بخشهای مصرف است.
در حالی که در اسناد ملی مانند «راهبردهای هجدهگانه توسعه بلند مدت منابع آب کشور» که سال ۱۳۸۲ در هیات دولت تصویب شد بر ضرورت توسعه شهرها متناسب با ظرفیت آمایش آبی، اجتناب از کاشت گیاهان پرآببر مانند چمن در فضای سبز شهرها و اجرای طرح تعادلبخشی منابع آبهای زیرزمینی تاکید شده، این موضوعات نادیده گرفته شدند و فضای سبز تهران همچنان با گیاهان پرآببر و روشهای آبیاری پرمصرف آبیاری با استفاده از ۷۰۰ حلقه چاه و حتی استفاده از آب شرب آبیاری میشوند. در این میان وزارت نیرو از ابتدای گسترش تهران توجه را بر اجرای پروژههای پرهزینه انتقال آب متمرکز کرد و وزارت مسکن، شورای عالی شهرسازی، شهرداری تهران، سیستمهای بانکی و بخش خصوصی بدون توجه به ظرفیتهای آبی و اکولوژیک روند توسعه بیرویه را تشدید کردند.
پیش از این گزارش هم کارشناسان بازچرخانی آب و مدیریت مصرف را راه مدیریت این شرایط بحرانی دانستهاند. وزارت نیرو اعلام کرده حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد آب مصرفی خانهها به فاضلاب تبدیل میشود. در حال حاضر ظرفیت بازچرخانی در تهران تا حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون متر مکعب در سال است که میتواند تا ۸۰۰ میلیون افزایش پیدا کند. اما زمان زیادی از دست رفته و برای حل مشکلات شش دهه مدیریت نادرست منابع آبی به قاطعیت بیشتری نیاز دارد. همانطور که گزارش اخیر مرکز ملی مطالعات راهبردی آب هم میگوید زمان تصمیمات سخت و قاطع رسیده است. تصمیماتی که تمرکز را بر بازتخصیص آب و بازچرخانی پساب بگذارند، بار جمعیتی به تهران اضافه نکنند و با ایجاد معیشتهای جایگزین در مبدا از مهاجرت اجباری به تهران جلوگیری کنند. شبکههای فرسوده نوسازی و بازسازی شوند، برای مصرف متناسب با ظرفیت آبی و اکولوژیک مقررات سختگیرانه گذاشته شود و تقاضا با اصلاح الگوی مصرف و بهرهگیری از فناوریهای نوین مدیریت شود.