تصویر خشکترین فصل ایران در ۴۰ سال اخیر؛کاهش ۲۵درصدی ذخایر سدها
بهار ۱۴۰۴ برای ایران، فصلی بیباران و بیسابقه در گرما بود. میانگین دما به ۲۳.۴ درجه سلسیوس رسید؛ ۲.۳ درجه بالاتر از میانگین بلندمدت. بارشها بیش از ۶۰ درصد کمتر از حد نرمال ثبت شد و بیش از ۹۱ درصد جمعیت کشور در مناطق خشکسالیزده زندگی کردند. گزارش تازه مرکز پژوهشهای مجلس تصویری از خشکترین و گرمترین فصل چهار دهه اخیر ارائه میدهد.
بهار امسال، یکی از گرمترین فصلهای ثبتشده در تاریخ اقلیم ایران بود. میانگین دمای کشور به ۲۳.۴ درجه سلسیوس رسید که بیش از دو درجه بالاتر از میانگین بلندمدت است. از اردبیل تا بوشهر، همه استانها دمایی فراتر از حد معمول را تجربه کردند؛ در کرمان این افزایش تا ۴.۵ درجه هم رسید. در بسیاری از مناطق، گرمایی شبیه تیرماه بر زمین نشست گرمایی که تبخیر را بالا برد، خاک را تشنهتر کرد و مسیر خشکسالی را هموارتر.
سازمان هواشناسی تأیید میکند که بهار ۱۴۰۴، دومین بهار گرم جهان در چهار دهه اخیر بوده و در خاورمیانه و ایران گرمترین فصل ثبتشده است.میانگین بارش بهار تنها ۳۴.۵ میلیمتر بود؛ ۶۰ درصد کمتر از میانگین بلندمدت و حدود ۴۰ درصد کمتر از بهار پارسال.
این افت شدید تقریباً در تمام استانها دیده شد. شرق کشور، فلات مرکزی و جنوب شرقی از خراسان جنوبی تا سیستان و بلوچستان، یزد، قم، فارس و هرمزگان با کاهش بیش از ۷۰درصدی بارش روبهرو شدند. تنها استانهای شمالغربی مثل آذربایجان شرقی، اردبیل و زنجان وضعیت نسبتاً بهتری داشتند و در چند ناحیه محدود، بارشها از حد معمول فراتر رفت.
در حالی که معمولاً یکچهارم بارش سالانه در فصل بهار رخ میدهد، امسال این سهم به ۱۵ درصد کاهش یافت؛ عددی که معنايش این است که منابع آبی سال آبی آینده از همین حالا وارد وضعیت تنش شدهاند.شاخص خشکسالی SPEI نشان میدهد بیش از ۹۰ درصد جمعیت ایران درگیر درجاتی از خشکسالی هستند و حدود ۴۴.۵ درصد از مردم در مناطق با خشکسالی بسیار شدید زندگی میکنند.
شدت بحران در سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و بخشهای وسیعی از فلات مرکزی چنان بالاست که تقریباً تمام استان درگیر کمآبی مطلق است. در مقابل، فقط نوار باریکی از شمال کشورگیلان، مازندران، زنجان و بخشهایی از خوزستان و چهارمحال و بختیاری ترسالی پراکنده را تجربه کردهاند.
کارشناسان هشدار میدهند که خشکسالی امسال از شرق تا غرب، یکپارچه و بیوقفه کشور را دربرگرفته و نیاز به تصمیمات فرابخشی فوری دارد.در پایان بهار، حجم ذخیره سدهای کشور به ۲۵.۲ میلیارد مترمکعب رسید؛ یعنی یکچهارم کمتر از سال گذشته. این افت شدید، نه تنها تولید برقابی را نصف کرد، بلکه تأمین آب شرب در کلانشهرها را هم به نقطه هشدار رساند.
سدهای رودبال فارس، نیان هرمزگان، دوستی خراسان رضوی، لار تهران و ساوه مرکزی در آستانه خشکشدن کاملاند. سدهای امیرکبیر، مارون و کرخه بیش از ۵۰ درصد از ذخایرشان را از دست دادهاند. در زنجیره سدهای خوزستان، کاهش ذخیره به یکچهارم رسیده و در سدهای اطراف تهران و البرز، افت ۳۰ تا ۵۵درصدی گزارش شده است.در همین زمان، تولید برقابی کشور به ۳۷۴۷ هزار مگاوات ساعت رسید نیمی از پارسالو سهم آن از کل تولید برق کشور به ۳.۶ درصد کاهش یافت.
پدیده خشکسالی امسال مرز نمیشناسد. در افغانستان، حوضههای مشترک هیرمند و هریرود درگیر خشکسالی شدیدند، در عراق نیز شرایط مشابهی برقرار است و سرچشمههای دجله و فرات در ترکیه، وضعیت خشکسالی متوسط را تجربه میکنند. کارشناسان هشدار دادهاند که در محل تلاقی سه کشور عراق، سوریه و ترکیه، بحران کمآبی ممکن است به درگیریهای منطقهای بینجامد. تنها استثنا حوضه آبریز ارس در ترکیه است که امسال وضعیت نرمال تا ترسالی خفیف داشته است.
در بخش مدیریت و قانونگذاری نیز آمارها امیدبخش نیست. از مجموع احکام مرتبط با بخش آب در برنامه هفتم توسعه، بسیاری هنوز اجرایی نشدهاند.طرح جامع پیشگیری از سیلاب و سامانه ملی حسابداری آب تنها ۵۰ درصد پیشرفت داشتهاند، در حالی که اصلاح ساختار شرکتهای زیرمجموعه وزارت نیرو تقریباً متوقف مانده است.
در بهار، فقط ۲.۴ درصد از اعتبارات مصوب بخش آب تخصیص یافته ۲۲ درصد کمتر از مقدار مورد انتظار. یعنی در شرایطی که کشور با شدیدترین خشکسالی دهه اخیر دستوپنجه نرم میکند، بودجه آب عملاً روی کاغذ مانده است.در سهماهه نخست سال، ۱۵ جلسه در مجلس برای بررسی وضعیت آب برگزار شده، اما شورای عالی آب هنوز نشستی نداشته است.
کارشناسان میگویند تا زمانی که مدیریت آب در ایران از حالت جزیرهای خارج نشود، هماهنگی میان وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و محیط زیست شکل نخواهد گرفت و هیچ برنامهای برای مدیریت یکپارچه منابع آب به نتیجه نمیرسد.
گزارش مرکز پژوهشها جمعبندی میکند؛ بهار ۱۴۰۴، خشکترین و گرمترین فصل ایران در ۴۰ سال اخیر بود. دما بالا رفت، بارش پایین آمد، سدها خالی شدند و برقابیها خاموش. بیش از نیمی از جمعیت کشور درگیر خشکسالیاند و اثر مستقیم این وضعیت در استانهایی مانند کرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان، بر کشاورزی و معیشت ملموس است.
با چنین ورودی آبی، سال آبی آینده با تنش جدی آغاز میشود. اگر اصلاحات ساختاری و تأمین اعتبارات انجام نشود، کمآبی از جنوب و شرق کشور به کل ایران گسترش خواهد یافتبحرانی که دیگر فقط عددی در گزارشها نیست، بلکه نفس زمین و زندگی مردم را نشانه رفته است.