از سد خالی تا شبکه فرسوده؛ صورتمسئلهای به نام مدیریت آب در ایران
با آغاز پاییز ۱۴۰۴، بحران خشکسالی در ایران به نقطهای بیسابقه رسیده است.
به گزارش آتیهآنلاین، براساس دادههای وزارت نیرو، سال آبی گذشته یکی از خشکترین دورههای ثبتشده در تاریخ کشور بوده و میانگین بارش تنها به ۱۵۲ میلیمتر رسیده است؛ کاهشی حدود ۴۰ درصد نسبت به میانگین بلندمدت. این افت شدید بارش، همراه با افزایش دما و تبخیر، باعث تخلیه تدریجی سدهای اصلی تهران شده است.
سدهای لار، لتیان، طالقان، ماملو و امیرکبیر که تأمینکننده آب شرب پایتخت هستند، اکنون با ورودی تقریباً صفر مواجهاند. بنا به گزارشها، سد امیرکبیر کمتر از دو هفته ذخیره دارد و سد ماملو عملاً از مدار خارج شده است. منابع زیرزمینی نیز به پایینترین تراز صد سال اخیر رسیدهاند.
از ابتدای آبان، در برخی مناطق تهران جیرهبندی آب بهصورت شبانه آغاز شده؛ قطعیهایی که هرچند از سوی شرکت آب و فاضلاب «افت فشار موقت» نامیده میشوند، اما در واقع به معنای توقف کامل جریان آب در ساعات مشخص است. بررسیهای میدانی در محلههایی چون تهراننو، پیروزی و منیریه، قطعیهای دو تا سهبار در هفته را تأیید میکند. همزمان، بسیاری از شهروندان برای حفظ فشار آب، ناچار به خرید پمپ و تانکر شدهاند؛ اقدامی که هزینه خانوارها را افزایش داده و فشار مضاعفی بر شبکه فرسوده آب شهر وارد میکند.
خشکسالی در پایتخت تنها بخشی از بحران ملی آب است. طبق آمار رسمی، در ۲۰ استان کشور از ابتدای پاییز تاکنون حتی یک میلیمتر بارش هم ثبت نشده است؛ وضعیتی که در ۶۰ سال گذشته بیسابقه است. استانهای تهران، فارس، خوزستان، کرمان، اصفهان، کردستان، یزد و سیستانوبلوچستان در فهرست مناطق با «صفر مطلق بارندگی» قرار دارند. این شرایط موجب کاهش ۳۵ درصدی آبهای تجدیدپذیر کشور نسبت به سالهای نرمال شده است.
ساختار فرسوده، مدیریت ناپایدار
کارشناسان معتقدند بحران فعلی، نتیجه همزمان تغییرات اقلیمی و ضعف در مدیریت منابع آب است. اتکای بیش از حد به انتقال آب از سدهای پیرامونی، توسعه بیرویه شهری بدون ملاحظه ظرفیت آبی، و نوسازینشدن زیرساختها از جمله عوامل تشدیدکنندهاند. براساس برآوردها، تنها در تهران حدود ۲۵ درصد آب تولیدی در شبکه توزیع هدر میرود و سالانه بیش از ۳۰ میلیون مترمکعب از آب شرب در پروژههای عمرانی مصرف میشود.
به گزارش هممیهن، در حالیکه برای نوسازی شبکه فرسوده آب تهران بیش از ۱۰۰ همت بودجه لازم است، کل بودجه بخش آب کشور تنها ۶۰ همت برآورد شده است. این اختلاف نشان میدهد اصلاح ساختار تأمین و انتقال آب بدون منابع مالی نوآورانه امکانپذیر نیست.
از سوی دیگر، سیاستهای اطلاعرسانی دولت در زمینه قطعیها و وضعیت سدها، با انتقاد کارشناسان و مردم مواجه شده است. در حالیکه انجمن آب و فاضلاب، افت فشار و قطعی را تأیید کرده، شرکت آبفا همچنان از پذیرش رسمی سهمیهبندی خودداری میکند. این ابهام موجب بیاعتمادی عمومی و دشواری در مدیریت مصرف شده است. متخصصان تأکید میکنند که اعلام شفاف وضعیت نهتنها از نظر روانی بر شهروندان اثر مثبت دارد، بلکه به اصلاح الگوی مصرف کمک میکند.
در سطح ملی نیز پیامدهای اقتصادی و زیستمحیطی خشکسالی گسترده در حال ظهور است: کاهش تولید کشاورزی، افزایش فرونشست زمین، رشد هزینههای تأمین آب در صنایع و تهدید پایداری محیط زیست شهری. تحلیلگران هشدار میدهند که در صورت تداوم الگوی فعلی، کشور به مرحله «تنش آبی پایدار» وارد میشود؛ وضعیتی که در آن کمبود آب به متغیری دائمی و ساختاری در توسعه اقتصادی و اجتماعی بدل خواهد شد.
دولت برای عبور از بحران، بر سه محور تأکید دارد: مدیریت مصرف، اصلاح الگوی کشت و تکمیل طرحهای انتقال آب. با این حال، کارشناسان میگویند راهکارهای سازهای بدون تغییرات مدیریتی و اجتماعی کافی نخواهند بود. آنان پیشنهاد میکنند ترمیم شبکههای شهری بهصورت مرحلهای و با هزینههای کمتر آغاز شود تا از هدررفت آب در کوتاهمدت جلوگیری شود.
در نهایت، حتی در صورت آغاز بارشها، بحران بهسرعت پایان نمییابد. بارانهای پراکنده شهری نقشی در پر شدن سدها ندارند و تنها بارشهای مؤثر و سنگین میتوانند مخازن را تا نیمه پر کنند؛ رخدادی که طبق پیشبینی سازمان هواشناسی، حداقل تا اواخر آبان محتمل نیست. بنابراین، ماههای پیشرو برای تهران و بسیاری از شهرهای کشور، دوران حساس مدیریت اضطراری آب خواهد بود.