از تمرکز تا فروپاشی: روایت جوانانی که در دام ویاس افتادند

به گزارش آتیه‌آنلاین، این روند، که به گفته پزشکان و مصرف‌کنندگان در حال تبدیل‌شدن به یک بحران پنهان سلامت روان است، نه تنها آثار جسمی و روانی جدی برجای می‌گذارد، بلکه به‌دلیل دسترسی آسان و نظارت ناکافی، زمینه‌ساز وابستگی و سوءمصرف گسترده شده است.

این داروها به دلیل داشتن مشتقات آمفتامین، همان ماده مؤثر موجود در «شیشه»، در گروه داروهای با ریسک اعتیاد بالا قرار می‌گیرند. گزارش می‌گوید نشانه‌های فراگیری مصرف آنها در میان جوانان ۱۷ تا ۲۳ سال به‌طور محسوس افزایش یافته؛ نه فقط برای درمان واقعی اختلالات روانی، بلکه برای بالابردن کارایی در درس، کار، پروژه‌های دانشگاهی و بیدار‌ ماندن‌های طولانی.

در روایت‌های مصرف‌کنندگان، الگوی مصرف «کارمحور» مشاهده می‌شود؛ دانشجویانی که برای تمرکز بیشتر یا حذف نیازهای جسمی مثل خواب و غذا به قرص پناه می‌برند. در برخی موارد، مصرف از حالت قرص معمولی به «آب‌ویاس» (ویاس پودر‌شده در آب) رسیده و با بی‌اشتهایی شدید، بی‌خوابی، لاغری مفرط و نوسانات خلقی خطرناک همراه شده است.

دسترسی به این داروها نیز بسیار آسان‌تر از حد تصور است. روایت‌ها نشان می‌دهد پزشکانی هستند که بدون آزمایش‌های تخصصی یا بررسی دقیق سابقه روان‌پزشکی، صرفاً بر اساس چند پاسخ بیماران نسخه ویاس یا ریتالین صادر می‌کنند. برخی مصرف‌کنندگان تأکید می‌کنند که تنها کافی‌ست چند نشانه شبیه ADHD را بیان کنند تا نسخه تهیه شود. در کنار این، بازار سیاه از ناصرخسرو تا کانال‌های تلگرام، داروها را بدون نسخه و با قیمت‌های چندمیلیونی عرضه می‌کند.

به گزارش شرق، مشاهدات میدانی از بیمارستان‌های مسمومیت تهران نیز نشان می‌دهد که تقریباً هیچ شیفتی بدون مراجعه با سوءمصرف داروهای اعصاب و روان تمام نمی‌شود و بیشتر این مراجعان نوجوانان و جوانان – و در مواردی به گفته پرستاران، عمدتاً دختران – هستند. حتی در جامعه پزشکی نیز مصرف این داروها برای تحمل فشار درس و شیفت‌های سخت رایج شده و جمله «نزنیم، نمی‌گذره» تبدیل به یک شوخی تلخ شده است.

تجربه‌های فردی: از تلاش برای تمرکز تا سقوط روانی

راوی اصلی گزارش، «سوگل»، از نزدیک شاهد نتایج مصرف کنترل‌نشده ویاس در میان دوستانش بوده و در یک مورد، حتی مرگ یکی از نزدیکانش را تجربه کرده است. او مصرف این دارو را با تغییرات رفتاری شدید، پرخاشگری، بی‌ثباتی خلق، بی‌خوابی و کاهش وزن قابل‌توجه همراه می‌داند. این وضعیت، به‌خصوص در کسانی که سابقه اختلالات روانی دارند یا شخصیت‌های تکانشی دارند، با خطرات بیشتری همراه است.

سوگل همچنین به مشکل دیگری اشاره می‌کند: تداخل دارویی و بی‌توجهی به هشدارها. بسیاری از مصرف‌کنندگان همراه با ویاس یا ریتالین، سیگار یا الکل مصرف می‌کنند؛ ترکیبی که به گفته پزشکان، ریسک بحران‌های روانی و مرگبار را بسیار افزایش می‌دهد. روایت شخصی او از یک اقدام به خودکشیِ ناگهانی پس از دریافت ساده‌ لوحانه یک نسخه آنلاین، عمق خطر را نشان می‌دهد: دسترسی آسان + مصرف خودسرانه + وضعیت روانی شکننده = ترکیبی بالقوه فاجعه‌بار.

در سوی دیگر، برخی از جوانان حتی سراغ داروهایی می‌روند که اصلاً برای آنها تجویز نشده؛ مثل داروهای مخصوص بیماران سرطانی یا خواب‌آورها که در میان برخی گروه‌های جوان نقش «مخدر» پیدا کرده‌اند. این تنوع‌یافتن مداوم داروهای سوءمصرف‌شده، به گفته مصرف‌کنندگان و متخصصان، یک زنگ خطر جدی است.

داروسازان نیز از فشارهایی می‌گویند که باعث شده امکان کنترل مصرف را از دست بدهند. برخی از آنها ادعا می‌کنند شکایت شده که چرا در تحویل دارو سخت‌گیری کرده‌اند، و این باعث شده نسخه‌هایی که احتمالاً خریداری شده‌اند یا بدون ضرورت پزشکی صادر شده‌اند، بدون نظارت واقعی در داروخانه‌ها تأیید شوند. نبود سیستم ثبت شفاف نسخه‌ها نیز این چرخه را تشدید کرده است.

در بازار ناصرخسرو، فروشندگان آشکارا به خریداران جوان می‌گویند «لازم نیست بگی برای مادرت می‌خوای» و حتی در کانال‌های دانشجویان ایرانی خارج از کشور، درخواست برای ریتالین و ویاس دیده می‌شود. تفاوت نظارت‌ها هم مهم است؛ یک داروساز ایرانی در ایتالیا می‌گوید که آنجا ریتالین فقط با تأیید چند پزشک و کنترل سخت‌گیرانه فروخته می‌شود، در حالی که در ایران «ساده به‌دست می‌آید».

دیدگاه متخصصان: بحران در حال رشد و نیاز به راه‌حل‌های اجتماعی

روان‌پزشکان باسابقه در گزارش هشدار می‌دهند که داده‌های رسمی درباره الگوی مصرف و اعتیاد سال‌هاست به‌روز نشده و آنها فقط بر اساس تجربه بالینی صحبت می‌کنند. با وجود اینکه میزان سوءمصرف نسبت به تجویز داروها کمتر گزارش می‌شود، اما هر هفته موارد جدیدی از نوجوانان و جوانان با علائم وابستگی، بی‌خوابی، توهم، اضطراب و مسمومیت دارویی مراجعه می‌کنند.

از نظر تخصصی، ریتالین به دلیل سرعت اثرگذاری بیشتر، اعتیا‌دزاتر از ویاس است؛ اما هر دو می‌توانند نوعی سرخوشی سریع ایجاد کنند که میل به مصرف مجدد را بالا می‌برد. اکثریت مراجعانِ دچار سوءمصرف، از خانواده‌های تحصیل‌کرده و طبقه متوسط به بالا هستند و اغلب برای افزایش کارایی در درس‌خواندن و کارهای دانشگاهی اولین قدم را برداشته‌اند.

اما این تنها یک بحران پزشکی نیست؛ از نظر جامعه‌شناسان، اعتیاد ریشه‌های اجتماعی مهمی دارد. پژوهشی که در گزارش به آن اشاره می‌شود، نشان می‌دهد سه عامل حمایت اجتماعی، مشارکت اجتماعی و یادگیری اجتماعی تأثیر مستقیمی بر کاهش میل به مصرف یا بازگشت به مواد دارند. به زبان ساده:

• هرچه حمایت و ارتباط بیشتری داشته باشی، احتمال اعتیاد و بازگشت کمتر می‌شود.

• هرچه احساس تنهایی، فشار، نبود شبکه حمایتی و عدم مشارکت اجتماعی بیشتر باشد، خطر بیشتر است.

این پژوهش نتیجه می‌گیرد که درمان اعتیاد تنها با دارو یا روش‌های پزشکی کامل نمی‌شود و نیازمند برنامه‌های مکمل است؛ از جمله:

• آموزش مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی

• ایجاد محیطی حمایتی در خانواده و دانشگاه

• مشارکت دادن جوانان در فعالیت‌های جمعی

• ارائه الگوهای رفتاری سالم و قابل تقلید

به‌ویژه برای نسل جوانی که زیر فشار رقابت تحصیلی و فشارهای روانی زندگی شهری است.